Brahim Avdyli: Parametrat e dimensioneve letrare (2024)

PARAMETRATE DIMENZIONEVE LETRARE

(Nëvend të përmbylljes)

NgaBrahim (Ibish) AVDYLI

Pa i përmendur dy vepra të PrendNdue Buzhalës të ndalura në shqyrtim të mëvonshëm, „Një re pa atdhe/Tregime me pak fjalë“, SHB „Lena“, Prishtinë, 2023; romanin e fundit, „Në kapërcyell“, SHB „Lena“,Prishtinë, 2020, sikurse dy romanet e tjera për shqyrtim, „Moisiu fluturonte meQerren e Zjarrtë“, 2003; „Njerëzit prej faqeve të dritës“, 2019; përmbledhja e tregimeve “Njëbuzëqeshje përtej varrit” (Tregime pleqërishte për një roman me frymë tëshkurtër), SHB “Lena”, Prishtinë, 2023, apo ndonjë vepër tjetër e mëparshme,me poezi apo tregime, do të thotë se në të gjitha format e saj, na kompletohen të gjitha dimensionet e vetaletrare.

Do të përpiqemi që të vëmë disa gjëra në spikamen tonë.Çka kemi thënë nëpër studime tonat, i kemi thënë e nuk po i përsëritim. Edhe këtotë tjerat janë në një vijë të dimesioneve të tij letrare.

Në veprat e tij, „Nëkapërcyll” dhe “Një re pa atdhe”,mund të themi se janë pasqyrë e thellë vrojtuese e një krijuesi paatdhe të vërtetë dhe me një dyshim të thellë krijues, pasi ai nukkonsiderohet se është “në mesin e tëgjallëve”, por jeton dhe ka dëshirë prap që të na thotë diçka. Njëherë, e thotë“të vërteten” e brezit të tij dhe tëbrezave paraardhës prej fillimit, për të gjitha gjeneracionet pas tij. Të themise Prend Ndue Buzhala na ka mbetur paatdheun shpirtëror të shqiptarëve, pra “tëalbanëve” (këtu po e themi se italianët “l”-në latine e kanë zëvendësuar me “r”e emrit tonë të parë, këtë po e them për herë të parë, që ta shihni edhe ju: arbanë-albanë!),i cili është shumë më i madh se të jesh “Kosovar”.Cassova (Kasova) është një emër i një kalaje të Dardanisë dhe nuk është emër ipopullatës ilire. Emri nuk e ndërron gjakun! Gjuha është prej tuli, e vërtitetandej e këndej, nëpër gojë. Ajo nuk na ndërron trajtën, edhe kur na fyejnë. Kështumbetet një vizë e vogël e parametrave letrare, e nuk do mend se këto janë disa dimensioneletrare. Vendlindja e tij ka mbetur një pjesë e vogël e “Atdheut”, e cila sot na thirret “Republika e Kosovës”. Ajo është pjesë e vogël e “Shqipërisë” së denjë...

Jo pse ne nuk kemi talent të shkruajmë, jo pse nuk kemiaq shumë vepra të këtij shkrimtari të denjë, Prend Ndue Buzhala, të cilat narrethojnë e shkojnë përtej mendjes sonë, etj.; ne po e sjellim një thënie tëvetme, të një profili të FB, që veten e quan “shqiptaro-madhi”, i cili na e sjell me dhembjen e tij të madhe, një thënie zhvlerësuese, që një gjermania përcjell atij, edhe pse ata aq sa janë pro nesh, janë me rusët e lidhurcontra nesh:

“Trimat,ua ka vrarë armiku! Të menqurit, i keni vrarë vet! I ngjani shqiponjës. Si tëhypni lart, shikoni si t’i hani këta poshtë!”[1]

Për shembull: më i afërti është vëllai, që ta ka lindurnjë nënë dhe një babë; është i pari që të kthehet kundër. Ti e do shumë, por aitë shkatërron... Ju, shikojeni tregimin tim, “Vetvrasja kolektive”, apo këto shqyrtime, një nga një: “Heroi i rrugës”, SB “Lena”, Prishtinë, 2017; “Ani i ilirishteve”, SHB “Lena”, Prishtinë, 2020; “Sizifi pa gurin e tij”, SHB “Lena”, Prishtinë, 2020; dhe “Këngëz me errësirë blu”, SHB “Lena”, Prishtinë, 2022, dhe do ta gjëninga një pjesë të vërtetës së shkruar. Do t’i gjeni konkordancat.

E vërteta është spirale e asaj që njerëzit e kuptojnë si “të vërtetë”, apo nuk e kuptojnë kështu.Pjesërisht e shohin apo nuk e shohin si “tëvërtetë”, e ata duan në radhë të parë t’a kudërshtojnë. Jo të gjithë se eshohin me sy dhe e masin me zemër, por duhet t’a pyesin mendjen. E mendja ështëe treta që të pyetet, çka mendon ajo për këtë gjë. Në fakt, shumica e shqiptarëvena e harrojnë zemrën e tyre, të cilën e kanë si masë të të gjitha të vërtetave.Kur vrapon mendja para se të nxirret zemra, si taban i njeriut, e pjesadërmuese nuk e llogaritin ndërgjegjen që të përcjellë kudo dhe e vërteta na duket se është një gjë relative,në qoftë se do t’a kuptosh kështu këtë gjë. Në të vërtetë, zemra e ndjenë, sytëe shohin dhe mendja e di.

Ne, jemi vërtet një komb që nuk llogaritet se është njëkomb i vërtetë i shqiptarëve, por bij ilir, yllor, arban/arbër, që quhemi “bijë të Shqiponjave”, e “shqiponjat” i vrasim të gjitha, kur tëkemi mundësi më të praptë. Dheun tonë na ka lënë me trashëgimi Ati ynë, prejATIT TË SHENJTË. Ne, vëllezërit tonë i denigrojmë terësisht, kur nuk kemimundësi që t’i zëmë me grusht të dorës, sepse janë të ndarë apo të shpërfillurnë të tërë botën, ku kanë një vend të vogël për të bërë stofullën e tyre, të parënë në sy. Ikim prej vetvetes. Vendin tonë e kanë sulmuar armiqtë tanë nga tëgjitha anët, e armiqtë më të rrezikshëm janë këta: “grekët” e dhunshëm, sepse historikisht nuk quhen ashtu, porgraitë, numri shumës i grave tona, “serbët”gjakpirësa, pa asnjë fije të karakterit (serb=serpente,nga latinishtja!), një popullatë mikse nga gënjeshtarët më të tmerrshëm nëbotë, me disa “nobelista” dhe më tëzgjedhur nëpër Europë; pastaj vinë të tjerët rreth e rrotull nesh, me “rusët“ e mëdhenj, që fenë ortodokse ekanë shndërruar në profil aktual të shtetit dhe përpiqen që ta zgjerojnë nëpërbotë, së bashku edhe me të tjerët. “Bullgaro-makedonët”,të cilët na quhen kështu, na e vjedhin emrin “makedonia” dhe Aleksandrin e Madh, që shqip ka folur, porshkolluar në gjuhën artificiale të “Graecias”,që nuk ka qenë “gjuhë shqipe”, por ekrijuar prej të huajve...

Së fundi, kemi mbetur nën katër “shtete” pa rrënjën tonë, që të tjerët na i kanë zapuar trojet tonadhe janë më përpara se ne të futur në Europën e Bashkuar: Greqia, Maqedonia eVeriut, Serbia, Mali i Zi, dhe Republika e Kosovës, jashtë Republikës sëShqipërisë, e cila e puthë “sërbin”Vuçiq në gojë, e ne, që jemi shqiptarë, nuk na do! Në parahistori, kemi qenë idyti komb në botë, pas indianëve të Indisë, me Azinë e Vogël, Egjiptin, pjesëndërmuese të tokave në Babiloni, Irakun e tokat e tjera deri në Republikën e Alergisëapo Marokun, Europën si kontinent, së bashku ato me Britaninë e Madhe e deri nëAmerikë. Sot, nuk mund të merret një gjë e tillë me mend!

Prej “shtetit të pabashkuarshqiptar”, me Rep. e Shqipërisë, që nuk është siç duhet të jetë, kemi mbeturnë Kosovën Veri-Perëndimore, e do të duhej të ringjallej Mbretëria e Dardanisë dheÇamërisë së pakrijuar, në Jug-Lindje, apo si të duoni që t’i llogaritni. Përshembull, duhet që të isha si “Kryetar”,i ringjalljes së Baba Fajës, i cili është zhdukur nga regjimi i ri Shqipërisë, meatë shtet të vogël, të “RPS e Shqipërisë”, me të cilët e kakrijuar atë shtet, pas “çlirimit”, meruso-serbët e të tjerë, që duhej ta shkatërronin tërësisht shtetin e madh ilir,e në prapavijë të tyre u bëmë ne, si një shtet i kthyer në shtet të vogël e “multinacional”, me rrymat që ta pinëgjakun me gotë. Më tutje, nuk ka nevojë që të flitet! Ju, shpalojeni tëvërtetën në këto shkrime, si është më së miri; e gjeni të vërtetën e pathënëapo të thënë simbolikisht!...

Kudo na flasin gjuhë të tjera, në vend të gjuhës shqipe.Edhe në Gjakovë na ka mbirë një ”birëbushtre” nga Turqia, por është specializuar në Rumani (e Rumania është ortodokse!), pa e marrë parasysh se prej kujt na emarrin emrin “Serbistan”, ështëkurde, e jo iraniane!...

Të bien lotët në sy dhe të sillet e tërë bota për rreth!Ti, nuk je i pari, as i dyti, as i fundit, por fundi i fundrrinave të botës!Bota të bëhet spirale, e të sillet me akuza, me demonë, me kundërshtarë të Zotittë Madh, me “jo”-të, në vend të “po”-së. Germa apo shenja e kthen drejtimin e çështjes...

Shikojeni njëherë këtë godinë të botës, me disa kate ekate, midis yjeve apo planeteve. Jemi energji, të gjithë jemi të bërë prejenergjive tona, të energjive të mendimeve tona, deri në errësinën e plotë. Janëparametrat e dimensioneve tona. Parametri është tregues i njërës prej vetive tënjë krijimi, që përmban karakteristikat themelore të tij, një kat të përbërjessë tij apo e disa kateve që do t’i shohim vetë, të një sistemi apo të njëdukurie të veçantë.

Parametrat e përcaktojnë natyrën apo gjendjen oseregjimin e punës në një drejtim. Ajo na i ruan të pandrysheshme kushtet e miratë një mësimi të dhënë përmes dioptrisë së të vërtetës së tij, që është në faktnjë paramendin i tij nga sasia e madhësisë së tyre, që ruan edhe vlerën e tyrenë tërësi.

Në rastin e Prend Ndue Buzhalës, i kemi të vërtetat eshikuara e të thëna përmes shkrimeve metaforike në katër vepra të tij, poezi eprozë të shkurtër, të dimensioneve të tij letrare. Një pjesë të tyre, po ipërmbledhim, si vijon:

- Si dimesion i parë padiskutim është postmodernizmi itij. Kush nuk i ka lexuar veprat kritike dhe të teorisë letrare, edhendërkombëtare, si p.sh. Mario Androtti, “DieStruktur der modernen Literatur/Struktura e letërsisë moderne”, botimi i 4,Haupt Verlag, Bern-Stuttgard-Wien, 2009, ose veprën e Linda Hutcheon “Poetika e postmodernizmit /Hitoria, Teoria,Fiksioni”, OM, Prishtinë, 2013, e të tjera si këto, këtë dimension letrartë shkrimtarit të nderuar Prend N. Buzhala, nuk mund ta dijë tekstualisht tathotë lexuesi i thjeshtë. Postmodernizmi e ka shprehjen e vet që prej vitit 60të shekullit XX. Kjo letërsi, pas Luftës së Dytë Botërore (LDB-së), kapërfunduar në këtë periudhë.[2]Fillimi i subjektivitetit të letërsisë së viteve të 70-ta ka fizionomi të renga letërsia klasike të viteve të 60-ta. [3]Postmodernizmi i letërsisë së viteve të 80-ta dhe të viteve të 90-ta fillon me intertekstualitetin. [4]Prend Ndue Buzhala punimin e parë e ka botuar me 1967, ndërsa vepra e parë etij, që ne po e cekim tani, është rezultat i postmodernizmit tëintertekstualitetit, në poezinë e tij dhe veçanërisht në tregimet e shkurtëra.Pas viteve 2000 e përfshin modernizmi i ri, prej postmodernes, në vitin 1980.[5]Vepra e parë, me lirikë shqiptare, “OAmë, o Amë”, botim i Klubit Letrar “VoreaUjko”, në Klinë, është botuar në vitin 1995, gjysma e postmodernizmit, kurfillon modernizmi i ri. Pra, veprat e tij përfshihen në modernizmin e ri, pasviteve 1995, në përgjithësi, të letërsisë shqiptare. Intertekstualizmit të tij po i kushtohet vërtetë rëndësia e dimensioneveletrare.

- E dyta, janë ngjarjet simbolike dhe alegorike të tij,të marruara nga realiteti ynë dhe me dinamikë të përgjigjeve tëintertekstualitetit në formën më adekuate të metaforikës, nëpër periudha tëndryshme, përderisa nuk dimë t’i qëndrojmë besnik dhe për vije ndërgjegjes sonëdhe me vetëdije të plotë kombëtare e të dalim njëherë për njëherë prej copëtimittë trojeve të atdheut shpirtëror. Duhet të mos shkojmë më symbylltazi epavetëdije nëpër ndarjet tona eventuale, nëpër sakrifica të mëdha të kombittonë.

Ne, nuk jemi të vetëdijshëm, aq sa duhet të ishim, e tëmos ia lëmë këtë punë rretheve ndërkombëtare të na rikthejnë të padrejtën mbine, të armiqve të shumë edhe më të rrebtë, se sa kanë qenë më parë, nëshpërfilljen tonë.

- E treta, liria ka lindur në i-lirishte dhe gegërishte,si të parat këngë, dhe në një vepër të lirikave ilirishte “Ani i ilirishteve”, të cilën e kam zgjedhur më tipikën për taanalizuar në tërësi, sepse ilirët/yllorët/gegët nuk e thonë këtë asnjëherë, porjanë të parat që kanë sunduar njerëzimin, në Egjipt.

Këto vinë nga superioriilirik, e na janë kryesisht lirika të tilla atdhetare të karakteritkombëtar ilire, arbane apo arbërore, prej Zotit të parë THOT e Zotit NJË nëfenë e krishterë katolike, nga ANI i vërtetë krijues. Këto janë këngë tipikekombëtare e gegërishte, edhe kur i ngjeshin ato tema të reja nëpër këngëilirishte në kuptimin e fjalës së shkruar artistikisht e poetikisht, tëpashkruar asnjëherë më parë nga shpirti ynë krijues, të koncetruara nga Bibla eVargjeve, që janë këngë të bukura e tëmirëfillta i-lirike.

-E katërta, tregimet me pak fjalë janë vija e dytë etregimeve dhe e para në letërsnë shqiptare, që trajtojnë plot figura artistike,të ironisë e ndonjëherë të sarkazmit, realitetin e hidhur prej antikitetit tëlashtë e deri në kohën tonë. Është jeta enigmatike që na shprehet e nashpaloset shkurt e trup, nëpër krijime të shkurta letrare, siç i quanshkrimtari ynë “tregime, me pak fjalë”.

- E pesta, zhanri letrar i prozave të shkurta dhesimbolike e alegorike, me figura të ndryshme të fjalës së shkruar artistike,është metaforika, që nuk quhet kështu në shkencën letraro-historike apoteoriko-letrare, që janë prej të gjitha figurave letrare, prej ironisë e derite sarkazmi i hollë.

Në fakt, janë në bazë të përjetimeve letrare e të fatittonë të hidhur, deri te shpalosja e tyre artistike.

- E gjashta, çështjae besimit është çështje individuale dhe ka të bëjë vetëm me psikologjinë enjeriut. Besimi është çështje e trurit dhe egos, nuk është çështje epërkatësisë kombëtare. Edhe njëherë po e themi se vjen në radhë të parë tëgjuhës së folur, pastaj të shkruar; të simbolit kombëtar; të shtrirjes së tijnëpër një territor të caktuar, pa marrë parasysh se cilit besim i ndërlidheniapo asnjërit nuk i ndërlidheni e jeni pa relegjion të caktuar; të tregtisë e rrjetittë marrëveshjeve të përditshme, ku bukës i thonë bukë, e ujit i thonë ujë. Çështja kombëtare është çështja e parë dhee parevokuar nga shqiptarët. Është çështje primare, e jo sekondare! Çështjakombëtare i konvenon çështjes gjeo-politike, e jo çështjeve të tjera, si tëdorës së dytë. A beson në këtë fé apo atë fé, apo në asnjërën, kjo nuk të sjellkundër njëri-tjetrit. Përkundrazi. Larush*të e ruajtura në fund të shpirtittuaj, me bukurinë e papërshkruar nëpër risitë e dhëna përmes fesë, janë dhuntie veçantë e tyre, të dhëna me gjuhën e pasur letrare shqipe. Të jesh ilir eshqiptar nuk do të thotë se e ndërron gjakun e damarëve tuaj kur quhesh në bazafetare. Dihet, i shtati njeri përcjellës i Jezu Krishtit ka qenë ilir: Nika,Nikolla. Janë quajur ar-ban dhe kushërinj të tyre ishinarmaikët e armenët, tre fiset në Lindjen e Mesme e të Vogël. Në bazë të gjuhësjeton dhe dallon kombi, me të dy etnitë: gegët dhe toskët. Në radhë të parëduhet të jenë të bashkuar ata, në tokën e Atit (Ati jonë, atdheu, mëmëdheu!). Kjo tokë, e ruan gjuhën tonë, gjuhënshqipe, prej tokës që quhet tokë shqiptare. A bëhët që të jetojmë si skllevër,në tokën tonë të copëtuar, me vuajtjet e Sizifit, pa gurin e tij? Jo! Kjo nukështë e saktë! Kjo nuk është e drejtë! Kjo është çështje e dëshirës sëKRYEDEMONIT! Ajo duhet të jetë një çështje e Zotit të Madh!

- E shtata, mitologjia (e mirë apo më e dobët, e zhvendosur nëpër kohë të ndryshme dhe nëpërvende të tjera!) zë vendin kryesor në dimensionet letrare të Prend NdueBuzhalës. E thotë apo nuk e thotë këtë gjë autori i tyre, qoftë edhe për titujte tyre, p.sh., “Sizifi pa gurin e tij”,ajo na është pjesërisht apo tekstualisht nëpër tregimet e shkurta, deri nëEgjipt e para saj. Koha që e përshkruan këtë popull e këtë komb të veçantë, është realiteti ynë jetik!...

Ka edhe të tjera, por unë i ndava me kaq. Po e lë, mekaq! Shtatë palë janë edhe për Zotrat. Tre i numërojmë ne, Zotin e Madh, Babëne Nënën!

Zotin e Madh nuk e shohim, por e ndjenë ZEMRA!Metafizikën e njoh mirë para KRIJIMIT! Trinia është e veçantë e përkushtimitkrijues të Prend Ndue Buzhalës. Jetoftë edhe shumë vite e lashtë pas tij edheshumë vepra!...